ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 9، آذر 1401 ، شماره پی در پی 79

هنر توصیف در کوشنامۀ ایرانشاه بن ابی‌الخیر

صفحه (46 - 66)
محمد نور قائدزاده خمیری ، مجید حاجی زاده (نویسنده مسئول)، مریم غلامرضا بیگی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: وصف ابزاری است که خالق اثر برای برجسته سازی در کلام بکار میبرد. در ادبیات، وصف نوعی تمهید زبانی با رویکرد بلاغی از سوی گوینده برای تجسم و عینیت بخشیدن به نوعی تجربه و گاه مکاشفۀ گوینده از مواجهه با جهان پیرامون و جهان درون اوست. از ابتدای شعر فارسی تاکنون شاعران برجسته به شیوه های گوناگون و برای مقاصد مختلف و به میزان متفاوت در همۀ انواع ادبی (حماسی، غنایی، تعلیمی و نمایشی) از ابزار وصف استفاده کرده اند. در این پژوهش انواع وصف و شگردهای آن در منظومۀ «کوشنامه» از ایرانشاه بن ابی‌الخیر (قرن ششم) مورد بررسی قرار میگیرد.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ توصیفی - تحلیلی انجام شده است. شیوۀ گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای است.

یافته‌ها: مهمترین توصیفات این منظومه در دو دستۀ کلی توصیفات حماسی و غنایی جای میگیرد. بیشترین امکان زبانی که ایرانشاه در توصیفات از آن بهره گرفته است، نخست «جناس» و سپس «ترکیبات اضافی و وصفی» است. در زمینۀ امکانات بیانی، تشبیه و سپس پربسامدترین آرایه در اثر اوست. فنون بلاغی در کوشنامه معمولاً دارای تازگی و نوآوری نیستند؛ ظاهراً بیشترین همت ایرانشاه صرف روایت روشن و واضح داستان بوده است. این امر البته از صلابت و شکوه توصیفات و زبان این اثر نکاسته است و میتوان آن را دارای ویژگیهای لازم یک اثر حماسی موفق دانست.

نتیجه‌گیری: ایرانشاه سعی کرده در تمامی توصیفات خود از عناصر و بنمایه های حماسی استفاده کند تا از رنگ وبوی حماسی اثرش کاسته نشود؛ حتی آنجا که به ستایش حضرت محمد (ص) میپردازد. در واقع میتوان گفت عنصر اصلی توصیفات کوشنامه، حماسی است. اشخاص، جانوران، اشیا، اماکن، طبیعت، و مفاهیم انتزاعی از مواردی هستند که در این منظومه مورد وصف قرار گرفته اند. بیشترین توصیفات مربوط به گروه نخست یعنی اشخاص و انسانها است؛ چراکه این منظومه حماسه ای انسانی است. همچنین توصیف طلوع و غروب خورشید پرتکرارترین توصیفات ایرانشاه در حوزۀ طبیعت در این اثر است.

کلمات کلیدی
وصف , توصیف , کوشنامه , ایرانشاه بن ابی‌الخیر

• ابی الخیر، ایرانشاه (1377) کوش نامه، به تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.
• بشیری، علی اصغر (1398) «ارتباط منظومۀ کوش نامه با پادشاهان کوش در هزارۀ قبل از میلاد در آفریقا» آینۀ میراث (65) 17، صص 181-202.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگه.
• فرشیدورد، خسرو (1363) دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.
• مؤتمن، زین العابدین (1364) شعر و ادب فارسی، چاپ دوم، تهران: زرین.
• هوارد، می یر (1384) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان، تهران: هما